İnsanlığın en önemli icatlarından birini yaptı. Çalışmalarıyla Descartes, Bacon, Kepler, Pecham gibi isimleri etkiledi. Müslüman bilim insanı İbn-i Heysem’den bahsediyoruz. Bugünkü bilimin temelini oluşturan deneysel metodunu, ondan önce hiçbir bilim insanı sistematik şekilde uygulamadı.
İnsanlığın en önemli icadı nedir? Bu sorunun olası cevaplarından biri bilimsel metottur. Bu metot sayesinde tıptan mühendisliğe, fizikten kozmolojiye kadar birçok alanda büyük ilerlemeler kaydettik. ‘Bu önemli icadı kim yaptı’ sorusu sorulduğunda akla Newton (1643-1727) veya Galileo (1564- 1642) gibi isimler gelir. Bilim tarihçilerine sorarsanız birçoğu Roger Bacon (1214-1294) diyecektir. Ancak konu ile ilgili detaylı araştırma yapanlar, bilimsel metodun icadını, Roger Bacon’ı da etkileyen, ondan 250 yıl önce yaşamış bir isme götürecektir; Müslüman bilim insanı İbn-i Heysem’e (965-1040).
OPTİK, GÖRME, DENEYSEL PSİKOLOJİ…
Roger Bacon’un ünlü eseri Opus Majus’un beşinci bölümü Heysem’in yazdıklarının kopyası gibidir. İbn-i Heysem, Batı’da Alhazen, ‘İkinci Batlamyus’ ve ‘Fizikçi’ isimleriyle de bilinmektedir. İbn-i Heysem optikte çığır açan çalışmalar yapmıştır; ışığın düz çizgide hareket ettiğini, sonlu bir hıza sahip olduğunu, farklı ortamlara geçerken kırıldığını ve farklı renklerden oluştuğunu deneysel olarak göstermiş, bugün halen kameralarda kullanılan ‘kamera obscura’ isimli aleti geliştirmiştir. Gözün nasıl gördüğünü açıklamış, o dönemdeki hakim paradigmayı reddedip gözün ışık yaymadığını, cisimlerden yayılan ışığı yakaladığını savunmuştur. Görmenin ve optik yanılsamaların psikolojisi üstüne yaptığı çalışmalardan dolayı, kimi bilim tarihçilerince deneysel psikolojinin kurucusu olarak da görülmüştür. Ancak Heysem’i çağının bilim insanlarından farklı kılan önemli bir unsur vardır. O, sadece teoriler ortaya koymakla yetinmemiş, bunları çok hassas deneylerle göstermeye çalışmış ve bunun da ötesine geçerek yaptığı deneylerde kullandığı prosedürleri detaylıca okuyucusuna aktarmıştır. O, kendisine körü körü inanılmasını istemez; yaptığı deneyleri tekrarlamaya davet eder ve bunun için gerekli tüm bilgileri verir. Deneyin ve rasyonel düşüncenin herkesin üstüne konulması gerektiğini savunur. Bu kuşkusuz, o dönem için devrimci bir yaklaşımdır.
Hevelius, önemli eseri Selenographia’nın kitap kapağında Heysem’i Galileo’nun yanına koymuş; Galileo’yu duyuların Heysem’i ise aklın temsilcisi olarak göstermiştir.
MATEMATİKSEL FİZİĞİN DE ÖNCÜSÜ
Heysem, bilimin temel yaklaşımlarından olan tümevarımın kullanımını, Francis Bacon’dan altı asır önce savunur ve Aristo’nun tümevarımsal çıkarımları dışlamasını şiddetle eleştirir. Ayrıca ‘Ockhamlı’nın usturası’ olarak bilinen; rakip hipotezler içinde en az varsayımı yapan hipotezin seçilmesi gerektiğini ifade eden bilimsel ilkeyi, Ockhamlı’dan üç asır önce, ünlü eseri Kitab el Manazir’de başarı ile uygulamıştır. Heysem ayrıca matematiğin, astronomi dışındaki alanlarda ustalıkla uygulanabileceğini gösteren ilk bilim insanlarındandır ve matematiksel fiziğin öncüleri arasındadır. Bu nedenle, Bradley Steffens, bilimsel metodun bütün kritik öğelerini uygulayan Heysem’i anlattığı kitabında İbn-i Heysem: İlk bilim insanı ifadesini kullanır.
GALILEO İLE YAN YANA
Heysem’in çalışmaları Latinceye çevrilmiş ve Batı’da İslam dünyasında olduğundan daha etkili olmuştur. Descartes, Bacon, Kepler, Pecham gibi bir sürü Batılı bilim insanı ondan etkilenmişlerdir. Rönesansta optik alanında çok etkili olmuş Witello’nun ünlü eseri Perspectiva’nın, aslında Heysem’den kopyalandığı, daha doğrusu intihal edildiği bilim tarihçilerinin genel kanaatidir. Johannes Hevelius, önemli eseri Selenographia’nın kitap kapağında Heysem’i Galileo’nun yanına koymuş; Galileo’yu duyuların Heysem’i ise aklın temsilcisi olarak göstermiştir. Dindar bir bilim adamı olan Heysem, bilimsel çalışmalarını Allah’a bir yakınlaşma aracı olarak görmüş ve şöyle demiştir: “Ben sürekli gerçeğin ve bilginin peşinde koştum, Allah’ın ihtişamına ve yakınlığına erişebilmek için gerçeği ve bilgiyi aramaktan daha iyi bir yol olmadığına inandım.”
SABAH Prof. Dr. Caner TASLAMAN 12.03.2017
