ÖNCE haberi aktarayım: Ünlü Nature dergisinin 15 Kasım’da yayınladığı bir habere göre, CRISPR gen düzeltme tekniği ilk kez bir insan üzerinde denendi.
Bu denemenin ilk Amerika’da yapılmasını bekleniyordu ama Amerikalı araştırmacılar gecikti, bu arada Çin’in Çengdu şehrindeki Sişuan Üniversitesi’nden onkolog Lu You, akciğer kanserli bir hasta üzerinde ilk denemesini gerçekleştirmeye başladı.
Lu’nun denemesi kendi hastanesinin Etik Kurulu’ndan haziran ayında onay aldı ve aslında ağustosta başlayacaktı ama türlü çeşitli sebeplerle gecikmeler yaşandı, deneme bugünlere kaldı.
Lu’nun denemesi şu: Akciğer kanserli hastadan kan alınıyor, bu kanın içindeki vücudun savunma sistemine ait hücreler ayırılıyor. Bu hücreler üzerinde CRISPR-Casyöntemiyle bir gen düzeltmesi yapılıp hücrelerin PD-1 adı verilen proteini işlevsiz hale getiriliyor. Sonra genetiği değiştirilmiş/düzeltilmiş hücreler çoğaltılıp hastaya geri veriliyor.
Umulan, genetiği değiştirilmiş/düzeltilmiş savunma hücrelerinin kanserli hücreleri yok etmesi. Sonucu hep birlikte göreceğiz.
Tabii Lu’nun denemesi yalnız da kalmayacak; 2017 başında Amerika’da yine çeşitli kanserlere çare bulması umuduyla insanlar üzerinde gen değiştirme tekniği kullanılan denemeler yapılacak. Ayrıca Pekin Üniversitesi’nde de yine 2017’de üç farklı kanser için ayrı ayrı aynı CRISPR tekniğine dayalı gen değiştirme tedavileri denenecek.
Anlaşılan Çinli ve Amerikalı moleküler biyolog ve genetik mühendisleri arasında müthiş bir yarış başladı. Bu yarıştan sonunda biz insanlar faydalanacağız; belki de bu yolla bazı kanserleri tamamen ortadan kaldıracağız.
Ancak meraklısına burada biraz bilgi vermem, hem gen değiştirme tekniğini ve getirdiği imkânları hem de kanser başta pek çok hastalığın tedavisinde kritik rol oynaması söz konusu olan PD-1’i, yani tedavinin mekaniğini biraz anlatmam lazım.
GENETİKTE DEVRİMİ GETİREN TEKNİK: CRISPR
CRISPR, İngilizce “clustered regularly interspaced palindromic repeats”in kısaltması. Bu konuların meraklılarının mutlaka izlemesi gereken www.evrimagaci.com adlı sitenin yazarlarından Onur Özer’in önerdiği Türkçe çeviri “Düzenli aralıklarla bölünmüş palindromik tekrar kümeleri”.
Aslında taa 80’lerde bakterilerden başlayarak hücre DNA’sında böyle tekrarlayan bölümler olduğu biliniyor. Yazı içinde aynı cümlenin birkaç cümle arayla tekrar etmesi gibi bir şey.
Sonra 2005’te bu tekrarlayan cümlelerin (CRISPR) hücrenin ve vücudun savunma sistemiyle ilgili olduğu ortaya çıkıyor. Ve derken 2012 yılında Dr. Jennifer Doudna ve ekibi bir dizi makaleyle, bu tekrarlayan cümlelerin bazı teknik imkânlar sunduğunu ve bu imkânlarla da genler üzerinde değişiklik yapılabileceğini ortaya koyuyor.
İşte o zamandan beri dünyada bir CRISPR fırtınası esiyor; Türkiye’de de CRISPR tekniğiyle kansere çare arayan çeşitli bilim grupları var.
Toparlayıp bitireyim: CRISPR genlerimizin özsavunma mekanizmasıyla ilgili ve CRISPR tekniği ile bu özsavunmayı değiştirebileceğiz, değiştirmeye başladık bile. Bu teknikle ilk olarak temelde bir özsavunma sistemi hastalığı olan HIV/AIDS’e karşı bazı denemeler yapıldı, daha da yapılıyor.
CRISPR bir teknik. Peki Çinli doktor Lu tam olarak ne yapıyor bu teknikle? Gelin onu konuşalım.
‘PROGRAMLANMIŞ ÖLÜM’ PROTEİNİ YAŞAM MI GETİRECEK?
ÇİNLİ doktor Lu, akciğer kanserli hastadan aldığı kandan önce savunma hücrelerini ayırıyor, sonra bunların genlerini CRISPR tekniği ile değiştiriyor ve o genlerdeki PD-1 adlı proteini etkisiz hale getiriyor.
Peki ne bu PD-1?
İngilizce ismi ‘Programmed cell death protein 1’, yani ‘Programlanmış hücre ölümü proteini 1’.
Kanserli hücre, temelde ölüme direnen, ölmesi gerekirken bir genetik mutasyonla ölmemeyi başaran ve bu mutasyonla çoğalan hücre demek. Kanser, kanserli hücrenin savunma sistemimizin önemli bölümünü oluşturan T Hücrelerini kandırmasıyla başlıyor.
İşte doktor Lu’nun iddiası, T Hücrelerini uyandırma prensibine dayalı. Bu hücrelerdeki PD-1 geni etkisizleştirilince T Hücrelerinin kansere saldırması ve onu öldürmesi bekleniyor.
Hep birlikte doktor Lu You’nun başarılı olmasını bekliyoruz.
HÜRRİYET İsmet BERKAN 19.11.2016
