Teknoloji ve küresel iletişimdeki hızlı ilerlemeler nedeniyle son yıllarda, bütün mesleklerin uygulamalarında etik kavramı büyük bir önem kazandı ve sürdürülebilir bir kalkınma için, yeni etik yapılanmaların oluşturulmasını zorunlu hale getirdi.
Özellikle, küresel olarak birçok alanda ve ülkede yaşanan bilim-teknoloji-endüstri-ekonomi ilişkilerinin tetiklediği olumsuz davranış ve modeller, konunun eğitimini de gündeme getirdi. Böylece, üniversitelerin eğitim süreçlerinde etik konusunda farkındalık yaratmak, dünya ölçeğinde bir koşul haline geldi. Aşağıda etik eğitiminin yapılanması ile ilgili çeşitli görüşler sunulacak.
Tarihteki birçok örnek bize, belli ahlaki sorumluluklar konusunda, genel anlamda uzlaşmaya varmamış toplumlarda, hiçbir kanunun kaosu önleyemediğini gösteriyor. Özellikle de, etik hususunda toplum içinde ancak uzlaşmaya varılırsa kaosun önlenebileceği, bunun da sadece eğitimle sağlanabileceği düşünülüyor.
Büyük Rus düşünürü Plehanov, ‘Tarihte Bireyin Rolü Üzerine’ kitabında, “toplumsal ilişkilerde ve gelişmede en belirleyici olan şeyin, bilim, teknoloji, yetişmiş insan gücü ve enerji kaynakları gibi üretici güçler” olduğunu belirtiliyor. Bilim, teknoloji ve yetişmiş insan gücünün kaynağı üniversitelerdir. Özellikle, bilginin üretilmesi, geliştirilmesi ve dağıtılması üniversiteler aracılığıyla oluyor.
Her alanda bilgi ve birikimi bir güçtür ve sahibine büyük sorumluluklar getiriyor. Bilimsel araştırma ve sonucunda elde edilen bilgi ile topluma hizmet etmek ve onun sosyal gelişimini sağlamak amaçlanıyorsa, üniversitelerde öğrenciler mesleki öğrenimin yanında, mesleklerinin uygulamalarının toplum üzerindeki etkilerini sorgulayabilmeli, etik farkındalık kazanmalı, tarafsız karar verebilmeleri ve sosyal sorumluluklarının bilincinde olmaları için, etik eğitimi de almalı. Bu nedenle, üniversiteler ders programlarını bu hedef doğrultusunda, tekrar yapılandırarak, etik eğitimini ders programlarıyla bütünleştirmeli ve üniversite yöneticilerinin, birim başkanlarının ve danışmanlarının bunu sağlaması beklenmeli.
20 yıl geç kaldık
Eğer üniversite eğitimi ile kişinin mesleğinde etik davranmasını sağlayacak değer sistemini yaratmak, iç ahlakını geliştirmek istiyorsak, 20 yıl geç kaldık demektir. Ancak, eğitimdeki amacımız öğrenciye zor etik problemleri analiz etmesinde yardımcı olacak araçları öğretmek, etik dilemaları ele almasında yardımcı olacak teoriler, modeller veya yaklaşımlar öğretmek veya bazı mesleki etkinliklerin etik sonuçları hakkında onları daha duyarlı yapmak ya da bazı örnekleri ve vakaları onlara sunarak, ileride karşılarına çıkacak etik dışı bir durumda akıllarında kalan örnekleri hatırlayarak hareket etmelerini sağlamaksa, o zaman bu amaç kesinlikle karşılanabilir.
Ahmet İnam, “…Etik duyarlılık, eğitimin başından sonuna kadar, her derste, her dersin kendi yapısı ve sorunları içerisinde işlenmesi gereken bir şey. İsterseniz buna içsel etik diyelim; bilgimizin içine sindirilmiş, dışarıda olmayan etik…” diyor.
Bunun yanında, Dünya Felsefe Derneği Başkanı Ioanna Kuçuradi “…..kişi etik davranmaya, normlara göre hareket etmeye zorlanamaz… Bu nedenle, gençlere mümkün olduğunca erken değer bilgileri öğretilmeli ve karşılaşacakları durumlara göre bu bilgileri nasıl ilişkilendirilecekleri hususunda deneyim kazanmaları sağlanmalı. Bu bilgiler eğer etik yaşamak istersek ihtiyacımız olacak bilgilerdir. Eğer etik yaşamak için isteğimiz varsa, etik bilgiye ve etik değerler bilgisine gereksinimiz olacak…” diye konuşuyor.
Etik eğitiminin dört hedefi
Bu nedenle, üniversiteler olarak bir sosyal sorumluluk projesi olarak ele alacağımız, üniversitede etik eğitiminin dört hedefi olmalı:
1 – Etik duyarlılığı arttırmak,
2 – İlgili standart davranış ilkeleri ile ilgili bilgilerin öğrenilmesini sağlamak,
3 – Etik karar vermeyi geliştirmek,
4 – Etik davranmak için isteği geliştirmek.
Eğer bir araştırma üniversitesinin ana hedefi toplumun geliştirilmesi ise o zaman, araştırma üniversitesinde etik eğitimi ve etik ilkeler ders programlarının merkezinde yer almalı. Bu amaçla, kullanılacak en iyi yöntemlerin başında etik ilkelerin belirlenmesi geliyor.
Etik ilkeler toplumun gelişmesini değerlendirmek için gerekli olup, öğrenciler, öğretim üyeleri, yöneticiler, destek veren kuruluşlar ve toplumdan oluşan disiplinlerarası gruplarda işbirliğini sağlamaya yarayan tek unsur.
İyi bir toplumda herkesin menfaati için güvenin, sözünde durmanın, hoşgörünün ve gayretin hakim olduğu işbirliği esas olup, diğerleri kişisel çıkarlar seviyesinde kabul edilir. Etik ilkeler birçok sorumuza cevap bulmakta bize yardımcı olabilirler.
Üniversitede farklı şekillerde yapılabilir
İş etiği konusunda birçok kitabın yazarı olan John Maxwell özellikle, etikle ilgili sadece iki önemli hususun olduğunu, bunların birincisinin takip edilecek bir ilke, ikincisinin ise bu ilkeye uymak ve onu uygulamak için istek, olduğunu ileri sürüyor. Etik ilkeleri yazmak nispeten kolaysa da, ikinci hususu yani insanların bunları uygulamak için istek duymalarını sağlamak o kadar zor.
Amerikalı psikolog Kohlberg’e göre, etik ilkelere uymak için, bireyin etik gelişiminde üç seviyede gruplanan altı aşaması bulunuyor. ‘Birinci seviyede kişi ceza görmemek’ için, ikinci seviyede ‘ödül almak- kişisel çıkar’ için ve üçüncü seviyede ise ‘bireyin ilkeye inanması ile’ davranışlar şekilleniyor.
Ümit Berkman bütün mesleklerde bireylerin bu üçüncü seviyeye ulaşmasının ‘toplumun etik düzeyi’ ve etikle ilgili gelişimiyle ilgili olduğunu vurguluyor. Bu nedenlerle, mesleki olarak eğitim sürecinde bu kültürün oluşturulması önemli olup, ilgili bütün kurumlara büyük görevler düşüyor.
İş hayatında karşılaşılan etik problemlerin çözümü çok fazla bilgiyi ve mesleki beceriyi gerektiriyor. Bilgi, sadece mesleki bilgi olmayıp, kültürel değerlerin, sosyal durumun, hukuki kısıtların, işçi sağlığı ve güvenliği hususlarının, bazı etik teorilerin, evrensel etik ve davranış ilkelerinin bilgisini de içerir. Bu nedenle, üniversite eğitimi sırasında öğrencilere ders programlarında bu konuları içeren, sosyal bilimler dersleri vermek kuvvetle tavsiye ediliyor.
Etik eğitimi ayrı bir ders tasarlayarak, dört yıllık üniversite eğitimi boyunca her derste irdelenerek, birinci sınıfta giriş dersinde ele alınarak, öğrenciler için seminer ve konferanslar düzenleyerek ve özellikle mühendislik bölümlerinde tasarım derslerinde örneklerle ele alınarak yapılabilir.
Üniversitede yapılması önerilen etkinlikler
Toplumun kültür ilkeleri, yani o toplumun esas ilkeleri de çok önemli olup, üniversitede etik eğitimi için yapılacak etkinlikler şu şekilde özetlenebilir:
– Üniversite için ‘Onur İlkesi’ oluşturulmalı,
– Bölümlerde her dönem etik konusunda en az bir seminer için konuşmacı davet edilmeli,
– Etik öğrenci toplulukları oluşturmalı ve bunların çalışmalarına destek verilmeli,
– Birinci sınıflarda yönlendirme derslerinde 2–3 saatlik etik konular işlenmeli,
– Dört yıllık eğitim sürecinde, birinci yıldan başlayarak, bütün derslerde etik kavramının işlenmesi ve programla bütünleştirilmesi sağlanmalı,
– Yabancı dil derslerinde kullanılan okuma örnekleri etik konusunda seçilmeli,
– Özellikle tasarım derslerinde etik problemler örneklenmeli,
– Meslek etik ilkeleri öğrencilere öğretilmeli,
– Öğrencilerin etik problemleri çözebilmelerine yardımcı olacak etik teoriler onlara öğretilmeli,
– Her eğitim döneminin sonunda, her dersin son saatinde etik örneklere zaman ayrılmalı,
– Büyük düşünürlerin etik içerikli sözlerini içeren posterler öğrencilerin görüp, okuyacağı yerlere (koridorlar, sınıflar, laboratuvarlar ve kantinler) asılmalı ve onlara dağıtılmalı,
– Üniversiteye yeni gelen öğrencilere uygulanan uyum programlarında etik ele alınmalı,
– Internet üzerinden veya üniversite televizyonundan örneklerle etik tartışma programları düzenlenmeli,
– Etik bilinçlenme konferansları, paneller ve sempozyumlar düzenlenmeli.
Farkındalık çalışmalarının öğrencilerle birlikte öğretim üyelerini de kapsaması, bu çalışmalardan sonuç almak için çok önemli.
Üniversitelerde etik eğitimi, farkındalık kazandırmak, etik duyarlılığı arttırmak, öğrencilerin tarafsız karar verebilmeleri ve sosyal sorumluluklarının bilincinde olmaları için yapılmalı. Etik eğitiminin dört yıllık üniversite eğitimi sürecinde, en az 14 saatlik kredili bir derse eş değer bir süre işlenmesi pek çok araştırmacı tarafından öneriliyor.
HÜRRİYET Prof. Dr. Canan ÖZGEN – Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Öğretim Üyesi 14.09.2015
